Teoria salda i teoria dwóch kondykcji to dwie przeciwstawne teorie, które powstały na gruncie rozstrzygnięć dotyczących spraw frankowych o unieważnienie umowy kredytowej denominowanej lub indeksowanej do kursu waluty obcej. Sądy stwierdzając nieważność zawartej umowy pomiędzy bankiem a kredytobiorcą stały przed dylematem, którą z omawianych teorii zastosować, czyli w jaki sposób powinno nastąpić wzajemne rozliczenie stron.
Tylko czym właściwie jest teoria salda i i teoria dwóch kondykcji?
Zgodnie z teorią salda, sąd orzekając o nieważności umowy pomiędzy stronami jednocześnie orzekał o wzajemnych rozliczeniach pomiędzy nimi. W sytuacji gdy kredytobiorca zapłacił bankowi w dniu orzekania kwotę wyższą, niż kwota zaciągniętego kredytu, Sąd mógł zasądzić na jego rzecz wysokość kwoty nadpłaconej (dochodziło do kompensacji wzajemnych roszczeń). W odwrotnej sytuacji, gdy kwota kredytu nie została przez kredytobiorcę jeszcze spłacona, Sąd zasądzał kwotę „niedopłaty” na rzecz Banku. Teoria salda przy unieważnieniu umowy, w uproszczeniu oznaczała więc definitywne rozstrzygnięcie przez Sąd również kwestii wzajemnych rozliczeń pomiędzy stronami.
Według teorii dwóch kondykcji przy unieważnieniu umowy, wzajemne roszczenia stron są wobec siebie niezależne i traktowanie odrębnie. Innymi słowy Bank zwraca kredytobiorcy kwotę przez niego wpłaconą i sam ma roszczenie o zwrotu kwoty kredytu wypłaconego. Zgodnie z tą teorią w wyniku unieważnienia umowy powstaną dwa niezależne od siebie roszczenia stron. Kredytobiorca może zatem dochodzić od Banku zwrotu środków wpłacanych na rzecz Banku niezależnie od tego, czy zwrócił kwotę wypłaconą mu przez Bank i odwrotnie. W uproszczeniu, Sąd nie ingeruje więc we wzajemne rozliczenia stron i nie dokonuje ich kompensacji.
Pomimo dużych rozbieżności w orzecznictwie, większość doktryny opowiadała się za stosowaniem teorii dwóch kondykcji, zgodnie z która mamy do czynienia z niezależnymi roszczeniami, a nie automatycznym kompensowaniu się roszczeń. Powyższe ma znaczenie chociażby w zakresie terminów przedawnienia czy zwolnienia hipoteki, na skutek uznania, że umowa kredytu była nieważna od początku. Z tych też względów teoria dwóch kondykcji jest zdecydowanie korzystniejsza dla kredytobiorcy.
Sąd Okręgowy w Warszawie, rozpatrując sprawę, w której zastosowanie mogła mieć jedna z omawianych teorii, zwrócił się do Sądu Najwyższego z pytaniem:
,,Czy w świetle art. 405 k.c. i art. 409 k.c., w przypadku uznania umowy kredytu indeksowanego za nieważną na skutek zawarcia w niej klauzul abuzywnych, gdy bezpodstawne wzbogacenie ma miejsce po obu stronach umowy, kredytobiorca może skutecznie domagać się od banku zwrotu świadczenia w postaci rat kapitałowo-odsetkowych zapłaconych w walucie polskiej lub w walucie obcej, w sytuacji gdy nie doszło do zwrotu przez kredytobiorcę wypłaconej przez bank kwoty kredytu w nominalnej wysokości?” .
W dniu 16 lutego 2021r., zaledwie na miesiąc przed ważnym rozstrzygnięciem Sądu Najwyższego w sprawie frankowiczów (25 marca 2021r.), Sąd Najwyższy w odpowiedzi na pytanie Sądu Okręgowego w Warszawie, podjął uchwałę w sprawie III CZP 11/20, w której jednoznacznie opowiedział się za stosowaniem teorii dwóch kondykcji przy unieważnieniu umowy kredytowej. Sąd Najwyższe stwierdził, iż
„Stronie, która w wykonaniu umowy kredytu, dotkniętej nieważnością, spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c.) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu.”.
Zapadła uchwała SN w zakresie stosowania przy unieważnieniu umowy zasady dwóch kondykcji jest więc istotnym drogowskazem dla sądów rozstrzygających kwestie nieważności zawartych umów frankowych. Uchwała jest również preludium do rozstrzygnięcia, jakie ma zapaść w dniu 25 marca 2021r. w pełnym składzie Izby Cywilnej SN, która będzie mieć moc zasady prawnej. Sąd Najwyższy odpowie wtedy na następujące pytania:
- Czy w razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie wiąże konsumenta, możliwe jest przyjęcie, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów?
W razie odpowiedzi przeczącej na powyższe pytanie:
- Czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego do takiej waluty umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie?
- Czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu denominowanego w walucie obcej umowa ta może wiązać strony w pozostałym zakresie?
Niezależnie od treści odpowiedzi na pytania 1-3:
- Czy w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej, w wykonaniu której bank wypłacił kredytobiorcy całość lub część kwoty kredytu, a kredytobiorca dokonywał spłat kredytu, powstają odrębne roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia na rzecz każdej ze stron, czy też powstaje jedynie jedno roszczenie, równe różnicy spełnionych świadczeń, na rzecz tej strony, której łączne świadczenie miało wyższą wysokość?
- Czy w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej z powodu niedozwolonego charakteru niektórych jej postanowień, bieg przedawnienia roszczenia banku o zwrot kwot wypłaconych z tytułu kredytu rozpoczyna się od chwili ich wypłaty?
- Czy, jeżeli w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej którejkolwiek ze stron przysługuje roszczenie o zwrot świadczenia spełnionego w wykonaniu takiej umowy, strona ta może również żądać wynagrodzenia z tytułu korzystania z jej środków pieniężnych przez drugą stronę?
Uchwała, która ma zapaść w dniu 25 marca 2021r. jest niezwykle wyczekiwana przez kredytobiorców mających kredyt we frankach szwajcarskich, gdyż jako uchwała mająca moc zasady prawnej w dużej mierze ujednolici orzecznictwo w sprawach frankowych i rozstrzygnie wątpliwości przed jakimi nieustannie stawały sądy powszechne, orzekające w sprawach kredytów frankowych.
